Η άλλη φωνή: Φεμινισμός και λογοτεχνία
Μια νέα ¨άλλη¨ φωνή αρθρώνεται στην σύγχρονη ιαπωνική λογοτεχνία των τελευταίων χρόνων. Και για να είμαστε πιο ακριβείς, όχι μία φωνή, αλλά πολλές, εύγλωττες, αυθάδεις, ξεχωριστές φωνές. Είναι οι φωνές των γυναικών συγγραφέων που έρχονται για να αρθρώσουν τον λόγο του “άλλου¨ στη λογοτεχνία. Όπως και στις περισσότερες χώρες του κόσμου, έτσι και στην Ιαπωνία, η λογοτεχνία μέχρι και τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ήταν ανδροκρατούμενη. Η ματιά του λογοτέχνη ήταν η ματιά του άντρα, η σχηματιζόμενη εικόνα της γυναίκας, ήταν υπό το πρίσμα του αντρικού βλέμματος. Οι γυναίκες υπήρχαν στον γραπτό λόγο, όχι αυτούσιες, αλλά ιδωμένες από τον άντρα. Ο κόσμος ήταν αρσενικός.
Μετά τον πρώτο παγκόσμιο και κυρίως μετά τον δεύτερο το τοπίο άρχισε σταδιακά να αλλάζει καθώς περισσότερες γυναικείες φωνές εισήλθαν στην λογοτεχνική παραγωγή. Μαζί τους νέα θέματα, νέες τεχνικές, ένα νέο πρίσμα που κάνει ορατή την γυναικεία παρουσία, όχι πλέον όπως την αντιλαμβάνεται το βλέμμα του άντρα, αλλά όπως η ίδια αυτοπροσδιορίζεται και πραγματώνεται. Το πιο ενδιαφέρον και σύγχρονο κομμάτι της ιαπωνικής λογοτεχνίας τα τελευταία χρόνια είναι οι γυναίκες λογοτέχνες. Χωρίς να νιώθουν κάποια υποχρέωση να ακολουθήσουν την πεπατημένη της κλασικής ιαπωνικής λογοτεχνικής παράδοσης (έτσι κι αλλιώς ήταν πάντα αποκλεισμένες από αυτήν) χαράσσουν ένα νέο δρόμο, με νέα θεματική και νέο στυλ γραφής. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχουν ομοιότητες μεταξύ τους. Η ομοιότητα τους περιορίζεται στον πειραματισμό, και ο πειραματισμός αυτός δημιουργεί διαφορετικά αποτελέσματα στην κάθε περίπτωση.
Τρία πολύ αγαπημένα μου βιβλία, τρία βιβλία από γυναίκες συγγραφείς, με διαφορετικό στυλ γραφής και θεματική. Τρία παραδείγματα ανάμεσα σε πολλά άλλα, τρεις λόγοι να αγαπήσει κάποιος τη σύγχρονη γυναικεία ιαπωνική πεζογραφία.
Sayaka Murata – Convenience Store Woman (コンビニ人間 Konbini Ningen)
Η Sayaka Murata έγραψε και εξέδωσε την νουβέλα Convenience Store Woman το 2016 και την ίδια χρονιά κέρδισε το βραβείο Ακουταγκάβα, ένα λογοτεχνικό βραβείο που δίνεται κάθε δύο έτη σε νέους συγγραφείς. Το βιβλίο μπήκε στη λίστα των ευπώλητων στην Ιαπωνία με περισσότερες από 1,5 εκατομμύρια πωλήσεις. Μεταφράστηκε στα αγγλικά το 2018 και συνολικά έχει μεταφραστεί σε 30 γλώσσες. Δεν υπάρχει μέχρι αυτή τη στιγμή μετάφραση στα ελληνικά.
Στον Άνθρωπο του Μινι-Μάρκετ (ας το μεταφράσουμε έτσι μια και είναι η πιο κοντινή εικόνα που έχουμε για ένα κονμπίνι) η Murata περιγράφει τον κόσμο με τη ματιά της εργαζόμενης σε μίνι-μάρκετ, 36χρονης Κέικο. Η Κέικο δουλεύει με μερική απασχόληση στο ιδιο μίνι μάρκετ τα τελευταία 18 χρόνια. Δεν άλλαξε ποτέ την προσωρινή δουλειά, δεν έκανε σχέση, δεν παντρεύτηκε, δεν έκανε παιδιά. Η Κέικο αυτοπροσδιορίζεται ως διαφορετική, δεν καταλαβαίνει την συμπεριφορά των ανθρώπων και ο πιο εύκολος τρόπος για να το προσπερνάει αυτό είναι απλά να μιμείται τη συμπεριφορά των άλλων. Η Κέικο μας περιγράφει με ερωτική ευχαρίστηση την καθημερινή της ρουτίνα, το πως τακτοποιεί τα ράφια, πως ζεσταίνει τα προετοιμασμένα γεύματα. Η Κέικο ακολουθεί κατά γράμμα, ρομποτικά ίσως, τους κανόνες συμπεριφοράς της εταιρείας που εργάζεται. Η Κέικο είναι υπόδειγμα υπαλλήλου αλλά έχει ένα ελάττωμα, δεν έχει καμία φιλοδοξία, δεν θέλει κάτι παραπάνω από αυτό που έχει. Δεν θέλει άλλη δουλειά, δεν θέλει οικογένεια και παιδιά. Και αυτό για την κοινωνία που ζούμε, την καταναλωτική κοινωνία που αρέσκεται να νιώθει ότι βρίσκεται διαρκώς υπό εξέλιξη, είναι εγκληματικό.
Οι οικογένεια της και ο περίγυρός της θα την σπρώξουν να πάρει κάποιες αποφάσεις για την προσωπική και επαγγελματική της ζωή. Το αποτέλεσμα δεν έχει σημασία. Το σημαντικό είναι η ματιά της Μουράτα, πάντα αποστασιοποιημένη, χωρίς ποτέ να εξηγεί, με ένα στακάτο κυριολεκτικό στυλ γραφής. Δεν θα σου πει ποτέ αν η Κέικο βρίσκεται στο φάσμα του αυτισμού (μπορεί και ναι, έχει σημασία άλλωστε;), αλλά θα σου περιγράψει με τρόπο τυπικό το περιβάλλον, το Τόκυο, την οικογένεια, τους άλλους, τόσο τυπικά και εξονυχιστικά που θα νιώθεις κι εσύ την ασφυκτική πίεση που πρέπει να νιώθει και η ηρωίδα. Η ελευθερία επιλογών είναι ψευδής, την έχεις μέχρι να κάνεις τις επιλογές που “οι άλλοι” δεν εγκρίνουν. Μετά αυτόματα την χάνεις. Έχοντας διαβάσει και το 地球星人 (chikyuuseijin,Earthlings στην αγγλική μετάφραση), διαπιστώνω ότι η θεματική της Μουράτα για την γυναίκα, και την θέση της στην κοινωνία είναι μια συνεχής αναζήτηση και την χρησιμοποιεί στα βιβλία της σαν σημείο έντασης και τριβής. Πολλές φορές στα βιβλία της χρησιμοποιεί χαρακτήρες που αν προσπαθούσαμε να τους περιγράψουμε θα ήταν με ορισμούς ψυχικής αρρώστιας. Αν αποφύγει κανείς αυτήν την πρώτη επιφανειακή ανάγνωση θα μπορέσει να αντιληφθεί ότι η κοινωνία τελεί υπό καθεστώς ψυχικής αρρώστιας.
Natsuo Kirino – OUT
Το μόνο από τα τρία βιβλία που έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Εκδόθηκε το 1997 στα ιαπωνικά και η ελληνική μετάφραση κυκλοφόρησε το 2009. Αν και η Κιρινο έγινε γνωστή στον δυτικό εκδοτικό κόσμο σαν συγγραφέας αστυνομικών-θρίλερ, το εκδοτικό προφίλ της στην Ιαπωνία φαίνεται λίγο διαφορετικό, περιλαμβάνει βιβλία μυστηρίου και αλλά και βιβλία που ανήκουν σε διαφορετικά είδη.
Χρονικά ίσως και να ήταν το πρώτοι βιβλίο που διάβασα ποτέ από Ιάπωνα γυναίκα συγγραφέα. Η Κιρίνο στα βιβλία της είναι σαν να περνάει με σαρωτική ορμή πάνω από όλα και να τα ισοπεδώνει. Στο OUT πρωταγωνίστριες 4 γυναίκες, χωρίς κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, οι “γυναίκες της διπλανής πόρτας”, με μόνο κοινό ότι δουλεύουν στο ίδιο εργοστάσιο παρασκευής μπέντο και ότι θα είναι συνένοχες στον φόνο και στον τεμαχισμό ενός ανθρώπου, του συζύγου μίας εκ των τεσσάρων.
Το βιβλίο θα ακολουθήσει τις σκέψεις και τις πράξεις τους, αλλά κυρίως το μισογυνισμό, τον συντηρητισμό και τον καταπιεστικό κοινωνικό και οικονομικό περίγυρο. Η Κιρίνο εκτός της πατριαρχίας στήνει και ενέδρα στον παραλογισμό του καπιταλισμού.
Aoko Matsuda – Where the Wild Ladies Are おばちゃんたちのいるところ
Εκεί που βρίσκονται οι άγριες γυναίκες(αγγλικός τίτλος), ή Εκεί που βρίσκονται οι “θείες” (ιαπωνικός τίτλος), πόσο διαφέρει ο αυθεντικός τίτλος και η μετάφραση του. Η μέρα και η νύχτα. Όμως κανείς δεν θέλει να διαβάζει ιστορίες για μεσήλικες γυναίκες στη Δύση, είναι συνήθως η ηλικιακή κατηγορία που έχει την μικρότερη αντιπροσώπευση σε όλα τα μέσα, οπότε οι μεσήλικες θείες γίνονται, αναγκαστικά, άγριες. Το ένα δεν αποκλείει το άλλο φυσικά (και θα το καταλάβεις διαβάζοντας το). Το βιβλίο παίρνει το τίτλο από τον τίτλο μιας εκ των ιστοριών που περιλαμβάνονται σε αυτό αλλά δεν έχει να κάνει μόνο με θείες. Αντιπροσωπεύει γυναίκες σε μεγάλη ηλικιακή γκάμα, με διάφορα επαγγέλματα, ενασχολήσεις και σε διάφορα στάδια ύπαρξης (από ζωντανές μέχρι φαντάσματα).
Το βιβλίο εκδόθηκε το 2016 και αποτελείται από ιστορίες που αλληλοσυνδέονται και αλληλοσυμπληρώνονται, έτσι ώστε δεν νιώθεις ποτέ ότι σε κάθε ιστορία πρέπει να ξεκινήσεις από την αρχή. Όλες οι ιστορίες είναι εμπνευσμένες από το φολκλόρ (rakugo και kabuki) και ξαναπλάθονται στην σύγχρονη εποχή με μαεστρία από την συγγραφέα με φεμινιστική και στις περισσότερες περιπτώσεις εύθυμη ματιά. Οι ιστορίες είναι γεμάτες γυναίκες φαντάσματα και γιόκαι ή από τους ανθρώπους που επηρεάζονται από την ύπαρξη τους. Είμαι 150% σίγουρη, ότι το να γνωρίζει κάποιος του αρχικούς μύθους από τις οποίες εμπνέονται οι ιστορίες, θα προσθέτει ακόμα μεγαλύτερη ικανοποίηση κατά την ανάγνωση τους. Αλλά ακόμα και έτσι, με το να βουτήξει απλά κάποιος σε άγνωστα νερά, η ικανοποίηση και η χαρά που μεταδίδουν αυτές οι ιστορίες είναι ανεκτίμητη.
Η Ματσούντα κάνει δύο βήματα πίσω από το αντρικό βλέμμα που έβλεπε τις γυναίκες αυτές απειλητικές ή τρομακτικές και να τις κοιτάει υπό ένα νέο πρίσμα ανθρωπιάς και εγκαρδιότητας, οι ίδιες περισσότερο θύματα από όσο θύτες, θύματα της πατριαρχικής ματιάς που φοβάται ότι δεν μπορεί να κατανοήσει ή να κατηγοριοποιήσει.
Μέχρι στιγμή οι άγριες γυναίκες (ή οι θείες) δεν είχαν την χαρά να μεταφραστούν στα ελληνικά, μπορείς μόνο τα το διαβάσεις στην πολύ καλή αγγλική μετάφραση της Polly Barton ή στα ιαπωνικά.